Wolne rodniki znane do niedawna tylko chemikom, prawie z dnia na dzień, zrobiły zawrotną karierę i znalazły się w centrum zainteresowania osób dbających o przedłużenia okresu witalności, utrzymanie urody i dobrego samopoczucia. Są to atomy lub cząsteczki posiadające na zewnętrznej orbicie pojedynczy elektron. Dążąc do przyłączenia lub oddania elektronu wykazują dużą aktywność chemiczną utleniając każdy związek, z którym mają kontakt. Powstaje wówczas niszcząca reakcja łańcuchowa.
W organizmie człowieka wolne rodniki atakują głównie związki posiadające w cząsteczkach wiązania podwójne jak: białka, DNA lub nienasycone kwasy tłuszczowe wchodzące w skład błon komórkowych oraz lipidy znajdujące się w mózgu, tkance nerwowej i we krwi. Wolne rodniki powstają w organizmie w wyniku reakcji metabolicznych a zwłaszcza w procesie spalania tłuszczów nasyconych. Mogą również pochodzić z zewnątrz ze skażonego powietrza, dymu z papierosów, występują w zjonizowanym powietrzu, wysoko przetworzonej lub zepsutej żywności, lekach itp.
Pewien naturalny poziom wolnych rodników nie jest dla organizmu groźny. Zdrowa komórka potrafi je poprzez odpowiednie układy enzymów szybko zneutralizować. Natomiast przekroczenie bezpiecznego poziomu wolnych rodników powoduje, że zaczynają one siać spustoszenie w organizmie. Ponieważ wolne rodniki są bardzo silnymi utleniaczami, czyli oksydantami, a aktywowane przez nie procesy destrukcji to utlenianie, czyli oksydacja, to stan, w którym poziom wolnych rodników jest podwyższony, nazywamy stresem oksydacyjnym.
Konsekwencje stresu oksydacyjnego mogą być groźne. Powoduje on między innymi uszkodzenia błon komórkowych i cząsteczki DNA, starzenie się tkanek i całego organizmu, sprzyja chorobom serca oraz powstawaniu i rozwojowi nowotworów

Francuska osobliwość

Badania prowadzone przez Światową Organizację Zdrowia wykazały, że Francuzi żyją dłużej i znacznie rzadziej cierpią na miażdżycę i choroby serca w porównaniu z mieszkańcami krajów środkowej i północnej Europy. Okazało się, że dobre zdrowie Francuzów związane jest ze zwyczajem picia wina do każdego posiłku, szczególnie wina czerwonego, które zawiera liczne związki o właściwościach przeciwutleniających.
Na szczęście dla przeciwników spożywania alkoholu i polskich obrońców ustawy o wychowaniu w trzeźwości antyoksydanty znajdują one się nie tylko w czerwonym winie, ale również we wszystkich produktach roślinnych. W Polsce porównywalnym do czerwonych winogron źródłem przeciwutleniaczy są owoce aronii i dzikiej róży. Bogatym ich źródłem jest także zielona herbata.

Wymiatacze wolnych rodników

Wraz ze wzrostem zainteresowania wolnorodnikową teorią starzenia się, powstawania miażdżycy i nowotworów, coraz więcej uwagi naukowcy poświęcają związkom, które unieszkodliwiają wolne rodniki. Związki te to antyoksydanty, zwane też wymiataczami wolnych rodników.
Do niedawna uważano, że najsilniejsze działanie antyoksydacyjne wywierają witaminy C i E oraz karoteny, selen, cynk i niektóre nienasycone kwasy tłuszczowe. Najnowsze badania wykazały, że jeszcze silniejszym działaniem antyoksydacyjnym charakteryzują się zawarte w roślinach polifenole, szczególnie zaś antocyjany, to jest grupa polifenoli będących jednocześnie barwnikami roślinnymi. Stąd też podstawowym orężem w walce z wolnymi rodnikami są rośliny, które stanowią najobfitsze, naturalne źródło antyoksydantów. Dla przykładu przedstawimy najważniejsze grupy tych związków.

• Antocyjany – Są to barwniki roślinne czerwone, niebieskie lub fioletowe, nadające barwę kwiatom, owocom, często także liściom i łodygom. Chronią one przed szkodliwym działaniem promieni UV, stąd ich zawartość w roślinie jest proporcjonalna do jej ekspozycji na słońce. Szczególnie bogate w związki antocyjanowe są owoce bzu czarnego, borowki czernicy, aronii, tarniny, porzeczki czarnej, bażyny, żurawiny, borówki brusznicy, czerwonych odmian winorośli oraz kwiaty malwy czarnej, bławatka i hibiskusa.
• Flawonoidy – To substancje roślinne o charakterze barwników, zwykle żółtych, Poza efektem antyoksydacyjnym wykazują różnorodne działania farmakologiczne: między innymi uszczelniają naczynia krwionośne i hamują tworzenie zakrzepów. Podobnie jak w przypadku antocyjanów ich stężenie zależy od intensywności nasłonecznienia rośliny, gdyż są to związki chroniące roślinę przed promieniami UV. Surowce szczególnie bogate we flawonoidy to pączki japońskiego drzewa – Sophora japonica, ziele gryki, liście miłorzębu japońskiego, kwiatostan głogu, liść brzozy, kwiat bzu czarnego oraz zielone warzywa.
• Karotenoidy – Są to barwniki roślinne nadające kwiatom i owocom barwę żółtą i pomarańczową. Wiele badań wskazuje, że spożywanie żywności bogatej w karotenoidy i witaminy antyoksydacyjne zmniejsza ryzyko chorób serca i powstawania raka. Do najbardziej znanych i czynnych farmakologiczne związków należą: beta–karoten, likopen, luteina i zeaksantyna.
  W wielu badaniach stwierdzono szczególne znaczenie likopenu w prewencji chorób serca i choroby nowotworowej – na terenach gdzie jada się dużo i często przetwory z pomidorów rzadziej występują przypadki raka prostaty i szyjki macicy oraz różnego typu nowotwory przewodu pokarmowego, a także choroba niedokrwienna serca. Stwierdzono korelację między stężeniem likopenu w surowicy krwi a częstością występowania raka piersi. Niski poziom likopenu w surowicy krwi wiąże się też ze wzrostem śmiertelności z powodu chorób serca i udarów mózgu.
• Katechiny i garbniki – Związki o właściwościach antyoksydacyjnych. Są one zawarte między innymi w liściach krzewu herbacianego – camelia sinensis. W Japonii przeprowadzono badania 8,5 tysiąca osób w wieku średnim i stwierdzono, że im więcej filiżanek zielonej herbaty wypijali badani w ciągu dnia, tym lepiej się czuli i mieli mniejszą zawartość cholesterolu i niższy poziom trójglicerydów we krwi.
• Selen – Występuje przede wszystkim w zbożach, ryżu i mięsie. Selen jest koniecznym katalizatorem naszych własnych mechanizmów antyoksydacyjnych. Potwierdzają to badania epidemiologiczne. Wykazały one, iż niedobór selenu sprzyja rozwojowi miażdżycy, Chroni on także przed zatruciem niektórymi metalami, tworzy bowiem rozpuszczalne, mniej toksyczne związki z kadmem, srebrem, talem i ołowiem.
• Witamina C – Znajduje się w większości roślin, szczególnie duże jej ilości zawierają owoce dzikiej róży, aronii i czarnej porzeczki. Warto zaznaczyć, że naturalna postać witaminy C w połączeniu z flawonoidami, obficie występującymi w roślinach, posiada bardzo wysoką aktywność biologiczną i dużą trwałość w przeciwieństwie do jej syntetycznego analogu.
• Witamina E – Nazywana jest witaminą młodości, posiada nie tylko silne właściwości przeciwutleniające, ale również reguluje poziom wolnych rodników. Określony, naturalny poziom wolnych rodników w naszym organizmie jest konieczny dla prawidłowej odnowy tkanek oraz ochrony przed infekcjami. Witamina E należy do grupy witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i występuje przede wszystkim w olejach roślinnych.

Najlepszą obroną jest dieta.

W roku 1989 Światową Organizację Zdrowia zakończyła międzynarodowy program badań epidemiologicznych poświęconych występowaniu w Europie choroby wieńcowej. Wyniki badań wykazały niezbicie, że najmniejszą śmiertelność z powodu zawałów serca stwierdzono w Portugalii, Włoszech, Hiszpanii i Jugosławii, a więc w krajach, w których dieta mieszkańców obfituje w owoce i warzywa, jest niskokaloryczna, prawie nie zawiera tłuszczów nasyconych, gdyż stosowana jest tam powszechnie, bogata w nienasycone kwasy tłuszczowe oliwa z oliwek.
Prawidłowa dieta powinna być bogata w naturalne substancje antyoksydacyjne. Nie jest to wcale trudne, ponieważ występują one w większości owoców i warzyw. W tabelach 1 i 2 zestawiono zawartość dwóch dobrze znanych antyoksydantów – witaminy C i E w wybranych produktach roślinnych.

Przyprawy nadające właściwy smak i koloryt każdej kuchni stanowią jednocześnie bogate antyoksydantów. W tabeli 3 zestawiono niektóre znane zioła przyprawowe i porównano ich aktywność antyoksydacyjną.

Wydaje się więc oczywiste, że dieta zdrowia i młodości, to dieta wegetariańska, gdzie źródłem białka są produkty roślinne. Jest ona szczególne zalecana w stanach zagrożenia rozwojem wolnorodnikowych spustoszeń.

Komu grozi stres oksydacyjny

Przede wszystkim ludziom starszym, ponieważ w miarę upływu lat sprawność mechanizmów antyoksydacyjnych ulega osłabieniu. Możemy jednak powiedzieć, że zagrożenie stresem oksydacyjnym dotyczy w zasadzie każdego, ponieważ żyjemy w czasach, kiedy powszechnie jesteśmy narażani na czynniki wywołujące niekontrolowaną aktywację wolnych rodników.
Najpoważniejszym zagrożeniem jest stosowana powszechnie współcześnie dieta, oparta na spożywaniu przede wszystkim mięsa i jego przetworów. Mięso jest bowiem bardzo bogatym źródłem żelaza. Żelazo poza swoim korzystnym wpływem na procesy fizjologiczne człowieka jest niestety jednym z głównych katalizatorów reakcji wolnorodnikowych. Nadmiar żelaza, w warunkach istniejącego stresu oksydacyjnego, hamuje samoograniczenie się tego zjawiska.
Istotny udział w wolnorodnikowym zagrożeniu ma również nadużywanie leków. Dla przykładu, antybiotyki jeszcze długo po zakończeniu terapii pozostają w ustroju i generują powstawanie rodników, zwiększając ryzyko wystąpienia zmian nowotworowych. Częste zjawisko pojawiania się gorączki, w trakcie lub w krótkim czasie po leczeniu antybiotykiem, jest wywołane właśnie przez niekontrolowany rozwój wolnych rodników.
W grupie podwyższonego ryzyka znajdą się też palacze, ponieważ jeden „dymek” papierosowy powoduje powstanie 1015 wolnych rodników.
Nadmierne tworzenie wolnych rodników występuje ponadto w wielu przewlekłych chorobach, między innymi w nadciśnieniu, miażdżycy, reumatyzmie, cukrzycy, nowotworach.
We wszystkich opisanych wyżej przypadkach należy koniecznie stosować antyoksydanty, najlepiej pochodzenia naturalnego. Są one dostępne w aptekach i sklepach zielarskich. Warto też spróbować przejść na wegetarianizm, albo przynajmniej jeść mięso w umiarkowanych ilościach i koniecznie odpowiednio je przyprawiać.
Bożena Ryczkowska